Dit volkslied moet het internationale lied van Europa zijn! Jawohl!

Het oudste volkslied van Europa: een taalkundige analyse onthult de identiteit van de auteur 440 jaar na zijn dood.

In Nederland wordt het nationale volkslied “het Wilhelmus” genoemd. Er wordt wel eens gezegd dat het ‘s werelds oudste volkslied is, maar het lijkt erop dat het Japanse volkslied ouder is. Anderzijds is het Wilhelmus waarschijnlijk de oudste nationaalhymne van Europa, en op zijn minst het oudste volkslied ter wereld waarvan zowel de melodie als de tekst uit de 16e eeuw stamt. Men heeft nooit met zekerheid geweten wie het heeft geschreven, maar nu hebben informatica-experts en taalkundigen echter een verrassend antwoord gevonden.

Ten eerste iets over volksliederen in het algemeen: ik haat ze. De tekst en muziek zijn bombastisch, nationalistisch, bijna fascistisch en gewoonweg verschrikkelijk. Ik bezit een CD met de nationale liedjes van de wereld die ik al vaak heb gehoord, dus ik weet waar ik het over heb. Gewoon vreselijk.

Het Nederlandse volkslied is geen uitzondering. De Nederlanden, die ooit Nederland, België, Luxemburg en een klein deel van Frankrijk omvatten, waren een grotere eenheid dat wat we tegenwoordig Nederland noemen. Nederland werd een deel van Spanje in de 16e eeuw en vanaf die tijd werd er weerstand geboden tegen de Spaanse regering en het katholieke geloof. Het verzet tegen de bezetting werd geleid door enkele prinsen, in het begin vooral Willem van Oranje, die Vader des Vaderlands genoemd wordt. Hij werd in 1584 vermoord. Vanwege zijn achternaam speelt het Nederlands elftal nog steeds in dezelfde kleur als Ivoorkust.

Toen stonden zijn broers in de voorhoede van het verzet. Spanje was nu katholiek en de verzetsbeweging in Nederland en België was calvinistisch/protestants. Maar Zuid-Nederland (het huidige België) bleef tijdens de bezetting katholiek, of werd het weer. En het hedendaagse volkslied gaat daarom over Prins Willem/Wilhelmus van Oranje-Nassau, de protestantse verzetsleider. In 1581 werd Nederland ook nog een Republiek – de Republiek der Verenigde Nederlanden, met zeven landen/provincies – hetgeen duurde tot de Bataafse revolutie van 1795.

De tekst van Wilhelmus is natuurlijk opgesteld in een archaïsche taal, en deze is niet echt gemoderniseerd. De tekst is echter verrassend internationalistisch. Luister bijvoorbeeld eens mee naar het eerste deel:

Oorspronkelijke tekst:

Wilhelmus van Nassouwe
Ben ick van Duytschen bloet
Den Vaderlant getrouwe
Blyf ick tot in den doet:
Een Prince van Oraengien
Ben ick vrij onverveert,
Den Coninck van Hispaengien
Heb ick altijt gheeert.

In modern Nederlandse spelling:

Wilhelmus van Nassouwe
ben ik, van Duitsen bloed.
Den vaderland getrouwe
blijf ik tot in den dood.
Een Prins van Oranje
ben ik, vrij onverveerd,
den Koning van Hispanje
heb ik altijd geëerd.

In hedendaagse bewoording:

Wim van Nassau
ben ik, van Dietsen oorsprong
Het vaderland blijf ik

trouw tot aan mijn dood.
Een Prins van Oranje
ben ik, zonder vrees.
De Koning van Spanje
heb ik altijd gerespecteerd.

Hier vinden we niet minder dan vijf landen aangetroffen in acht regels: Nassau/Nassouwe is een stad in de Palts-streek in Duitsland, waar een deel van de prinsenfamilie zijn oorsprong vindt. Er wordt ook gezegd dat hij van Duits bloed (en Duitse grond?) is. We moeten hier echter aan toevoegen dat het woord “Duits” toen iets anders betekende dan dat het tegenwoordig doet, namelijk iets als “van niet-Latijnse afkomst”. Het vaderland is Nederland, inclusief wat nu België wordt genoemd. Hij is de prins van Oranje, een stad in Frankrijk. En dan eert hij de Spaanse koning. Vijf landen als vaderland en moederland!

Bijna niemand in Nederland weet meer dan de eerste paar regels van volkslied. Het is ook veel te lang. Het lied telt 120 regels en alle eerste letters van de coupletten van acht regels geven samen de naam WILLEM VAN NASSOV. Het gedicht/lied is dus een zogenaamde acrostichon, ook wel lettervers of naamdicht genoemd.

Het lied werd al in de jaren 1570 gezongen door anti-katholieke verzetslieden, en het is altijd gezongen gedurende de geschiedenis van Nederland. Maar het werd pas het officiële volkslied in 1932 (met een onderbreking tijdens de nazi-bezetting, toen het verboden werd).

De inspiratie voor het Wilhelmus was, veronderstelt men, een lied in het Duits. De tekst werd geschreven tussen 1568 en 1572. Het is namelijk bekend dat het in 1573 al bestond omdat er toen een man voor het zingen ervan ter dood werd veroordeeld . Daarna verscheen het lied in een boek dat waarschijnlijk in 1576 in Antwerpen, in het huidige België, werd gedrukt. Het werd op zijn minst geïnspireerd door een Duits lied. En de melodie is gebaseerd op een katholiek spotlied over een belegering door Franse protestanten van de stad Chartres – in Frankrijk. De tekst heeft, zoals genoemd, verbanden met vijf verschillende landen, en de melodie heeft historische wortels met vier landen: Nederland, België, Frankrijk en Duitsland.

L’origine de la melodie? La France!

Verschillende mensen zijn in de loop der tijd genoemd als de mogelijke auteur. De naam die men op school leerde was Philips Marnix van Sint Aldegonde, die werd geboren in de buurt van Brussel, dat nu België is. Het zou dan dus een Belg zijn geweest die het Nederlandse volkslied schreef. Maar wetenschappers hebben er altijd aan getwijfeld of hij het wel echt was. Er werden een zestal andere mogelijke auteurs genoemd, die waren echter allemaal ongeveer even onwaarschijnlijke kandidaten als Marnix. En zo besloten computerwetenschappers en letterkundigen uit België het auteurschap van het Wilhemus te bestuderen door middel van moderne technieken.

Ze gebruikten verschillende methoden. Eerst selecteerden ze een aantal gedichten van de vijf meest waarschijnlijke als auteur genoemde kandidaten. Vervolgens selecteerden ze vergelijkbare gedichten van anderen en zochten ze naar overeenkomsten in inhoudswoorden zoals angst, bloed, verblijf, etc. Auteurs zijn zich echter zeer bewust van dit soort woorden, en het is daarom het meest lonend om naar de functiewoorden te kijken – de kleine woordjes zoals jij, het, omdat, op en terwijl –  omdat deze een nauwkeurigere vingerafdruk van een auteur geven. Schrijvers gebruiken die doorgaans zonder er goed over na te denken.

De onderzoekers voegden aan hun onderzoek ook een aantal andere mensen toe die er NIET van verdacht werden een auteur te zijn. Net zoals je wanneer je getuige bent van een misdaad: je hebt een opstelling, een line-up, met minder verdachten dan mensen die niet worden verdacht.

Toen ze de resultaten van de computer terugkregen, was het resultaat zeer verrassend. Geen van de usual suspects verscheen als de meest waarschijnlijke auteur. Het was een persoon die alleen maar als dummy-kandidaat was toegevoegd! Alle verschillende tests wezen in meer of mindere mate op een man genaamd Pieter Datheen. Hij voldeed totaal niet aan het profiel, dachten de onderzoekers, maar nader onderzoek wees uit dat het heel goed mogelijk en zelfs zeer waarschijnlijk was dat hij het was geweest.

Pieter Datheen (1531-1588) heeft dus waarschijnlijk het Nederlandse volkslied geschreven. In hem hebben we ook een zeer internationaal persoon. Zijn naam betekent “Van Athene”, dat wil zeggen: uit Griekenland. Hij werd geboren in Cassel (Nederlands: Kassel), dat was in het deel van het historische graafschap Vlaanderen, nu in Frankrijk. Maar vanwege religieuze vervolging moest hij daarvandaan vluchten, eerst per boot naar Engeland in 1550, en vandaar naar Duitsland in 1554, waar hij tot 1572 leefde. Hij vertaalde calvinistische liederen en hymnes van het Duits naar het Nederlands, en hij steunde de anti-katholieke verzetsbeweging. Zijn vrouw was overigens een gepensioneerde katholieke non. Tussen 1567 en 1572 ontmoette hij de Prinsen van Oranje verschillende keren, maar later werden deze ontmoetingen onaangenamer. In 1568 nam hij deel aan de bovengenoemde belegering van Chartres, waar hij het Franse “O la folle entreprise du Prince de Condé” song, een oud Frans spotlied met dezelfde melodie als het Wilhelmus. En zo vallen alle puzzelstukjes ineen. Hoewel er geen smoking gun is, zijn er dus historische en taalkundige bewijzen voor hem als auteur.

Digital Humanities is een relatief nieuwe trend in Geesteswetenschappen, en deze studie laat zien hoe ver je kunt komen met forensische tekst-taalkunde.

En het leuke is nu dat dit volkslied wortels heeft in België, Engeland, Frankrijk, Griekenland, Nederland, Spanje én Duitsland, en het is zowel calvinistisch/reformatorisch als katholiek, en zowel internationalistisch als oecumenisch. En Nederland was een republiek onder leiding van een prins. Deze internationale, politieke en religieuze stand van zaken wordt weerspiegeld door de auteur, de melodie en de inhoud.

Het Wilhelmus is in feite is zo Europees dat het eigenlijk de titel Europees Internationaal Lied verdient: het verwijst naar wortels in zeven Europese landen, het omvat verschillende religies en is zowel republikeins als prinselijk.

Lees meer in dit boek:

Mike Kestemont, Els Stronks, Martine de Bruin, Tim de Winkel. 2017. Van wie is het Wilhelmus? Amsterdam: Amsterdam University Press.

Peter Bakker is een in Denemarken woonachtige taalkundige. Hij is in Nederland geboren, heeft ooit een tijdje in Frankrijk gewoond, en heeft veel in België en Duitsland gereisd.

Zijn Eskimo’s eters van rauw vlees? De etymologie van het E-woord Het levensverhaal van een spreker van Sinti Romanes Deense politici snappen niks van Deens leren Quiz van de week over de quiz van de week. Kunnen klanken betekenis hebben? Het bizarre geval van de West-Vlaamse tj en dj Jiddisch, “mamelosjn” (= “moedertaal”)